قلعه پرتغالی ها

این قلعه در سال 1507 میلادی به فرمان ” آلفونسو آلبركرك ” دریانورد پرتغالی در ضلع شمالی جزیره قشم و در ساحل دریای خلیج فارس احداث شد.

آلبوكرك، جزاير دهانه خليج فارس را تصرف كرده و از اين طريق بر راه بازرگاني دريايي بين هند و اروپا تسلط يافت، چيرگي پرتغاليها براين آبراه مهم دريايي 110 سال طول كشيد. در اين مدت آنها به ساختن دژها و استحكاماتي پرداختند كه از آن جمله دژهاي هرمز ، قشم و لارك است.سرانجام در سال 1623 ميلادي اين قلعه و ديگر پايگاهها در دهانه خليج فارس را يكي از سرداران صفوي متصرف شد و ايرانيان تا امروز براين پرارزش ترين آبراهه دنيا چيره هستند.

قلعه قشم با مساحتي بيش از 2 هزار متر مربع از سنگهاي آهكي و گچي با ملاط ساروج محلي ساخته شده و طي يك قرن چندين بار استحكام بخشي يافته است. اين دژ راست گوشه است.

چهاربرج در چهارگوشه و بازوهايي بلند دارد كه توپ و منجنيق ها برروي پهناي آن مستقر مي شده اند قلعه قشم كاربردي چون يك انبار بزرگ يا جاي نگهداري مهمات و سلاح داشته كه در مواقع اضطراري به ديگر دژها كمك مي رسانده است. قلعه پرتغالیها یك قلعه تداركاتی بود كه برای ارتباط با قلعه هرمز و رساندن تداركات و خدمات به این قلعه مركزی در قشم ساخته شده بود.

قلعه های پرتغالیها تقریباً در بیشتر مناطق حاشیه خلیج فارس وجود دارد، در بندر قشم، کنگ، در عمان، در رأس الخیمه، در قشم، در جزیره هرمز، وجاهای دیگر. این قلعهها با پلان چهار ضلعی نامنظم، دارای دیوارهای به قطر حدود ۳/۵ متر و برجهایی به ارتفاع حدود ۱۲ متر در چهار گوشه قلعهاست.

قلعه پرتغالیهای قشم شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاقهای سرباز خانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی، تالار است. کلیسای بعضی از این قلعهها، دارای دو ردیف ستونهای سنگی دایرهای شکل با قوسهای زیبایی از سنگهای مرجانی تراش خوردهاست. قلعههای پرتغالیها یکی از نقاط دیدنی استان هرمزگان است.

احسان یغمایی این قلعه را در سال 78 از زیر خاک بیرون آورد. این باستانشناس تا بهار 1379 در این قلعه به انجام كاوشپرداخت.

در آبان 1387 نیز در پي حفاري هاي شرکت برق در محدوده 500 متري قلعه پرتغالي ها، تونل قديمي متصل به اين قلعه در شهر قشم، کشف شد.

اين تونل که به قلعه پرتغالي ها متصل مي باشد، راه فرار فرماندهان و نيروهاي نظامي پرتغالي و همچنين مکان نگهداري مهمات نظامي آنان بوده است. اين تونل تا محدوده ميدان سعدي شهر قشم به طول حدود سه کيلومتر، ادامه دارد.

گفته میشود که تونل مذکور براساس برخي روايات از قلعه پرتغالي ها در شهر قشم تا غارهاي خربس (در 15 کيلومتري جنوب شهر قشم) نيز ادامه دارد.

نگاهی به وضعیت قلعه پرتغالی ها در  قشم

از دوره نیمچه استعماری پرتغال بر برخی بنادر و جزایر جنوبی ایران چیزی جز چند قلعه تاریخی باقی نمانده است؛ قلعه هایی مستحکم که برای حفاظت از نظامیان پرتغالی در برابر شورش احتمالی بندرنشینان ایرانی ساخته شده بود. قلعه ها حضور این استعمارگران در جنوب ایران و سیطره آنها بر تجارت دریایی این منطقه را برای بیش از ۱۱۰ سال تضمین کرد. این دوره از سال ۱۵۱۴ تا ۱۶۲۳ میلادی به طول انجامید. در این سال سپاهیان شاه عباس به رهبری امام قلی خان و به کمک نیروهای انگلیسی، پرتغالی ها را از جزیره هرمز که مقر اصلی آنها بود، بیرون کردند و پرچم آنان را از فراز این جزیره به زیر کشیدند.

۳۸۹ سال از آن تاریخ گذشته، اما بقایای قلعه های پرتغالی هنوز در برخی بنادر و جزایر ایرانی برجا مانده است. این قلعه ها حالا فقط عنوان پرتغالی ها را بر خود دارد و بخشی از جذابیت های توریستی تاریخی ایران است و هرساله هزاران گردشگر از گوشه و کنار کشور برای دیدن این قلعه ها که تقریبا در بیشتر مناطق حاشیه خلیج فارس وجود دارد، در بندر قشم، کنگ، عمان، راس الخیمه، قشم، جزیره هرمز وجاهای دیگر، به این مناطبق سفر می کنند. معماری بیشتر این قلعه ها شبیه هم است. این قلعه ها با پلان چهارضلعی نامنظم، دیوارهایی به قطر حدود ۵/۳متر و برج هایی به ارتفاع حدود ۱۲متر در چهار گوشه دارند.

استعمار پرتغالی ها از کی شروع شد؟

پس از تشکیل امپراتوری عثمانی و تصرف قسطنطنیه (استانبول) در سال ۴۵۳ توسط ترکان و از بین رفتن مسیر تجاری جاده ابریشم، روابط تجاری بین آسیا و اروپا با مشکل مواجه شد. از سوی دیگر رقابت بین تجار ونیزی و دیگر اروپاییان بر سر کالاهای گرانقیمت شرق، اروپاییان را به فکر یافتن راه های جدید تجاری در مناطق شرقی انداخت که منجر به آغاز دور جدیدی از استعمار در کشور های مسلمان به ویژه ایران و هند شد. در طول قرن پانزدهم پرتغالی ها بیش از همه برای در دست گرفتن این تجارت مهم تلاش کردند. از این رو ناوگان های متعددی را به همراه دریانوردانی چون «واسکو دوگوما» «بارتولو مئو دیاس» «پرودی کویلیان» برای شناسایی این مناطق به شرق و سواحل جنوبی آفریقا، جنوب هند و عربستان فرستادند.

قبل از آمدن پرتغالی ها، تجارت دریایی مشرق در دست اعراب عمان و یمن بود، پرتغالی ها این تجارت را به زور از دست آنان گرفته و به مدت چند قرن در اختیار داشتند.

در سال ۱۵۰۶ آلفونسو آلفوکرک دریاسالار معروف پرتغالی که به مستعمرات پرتغال در آسیا سفر کرده بود بر حسب اتفاق گذرش به خلیج فارس افتاد و با آن نواحی آشنایی پیدا کرد و بلافاصله با حضور در دربار مانوئل، پادشاه پرتغال طرح خود را برای اشغال جزایر خلیج فارس را ارایه و به تصویب رساند. «آلفونسو آلفوکرک» چندسال بعد برای اولین بار به جزیره هرمز وارد شد، حاکم جزیره را تحت فشار قرار داده و مجبور به پرداخت خراج به پرتغالی ها کرد.

وی در سال ۱۵۱۴مجددا به هرمز حمله کرد و جزیره را به تصرف کامل خود در آورد و سیف الدین حاکم هرمز را به صورت امیر خراج گذار پرتغال در راس حکومت هرمز گذاشت. پرتغالی ها مرتب بر میزان خراج هرمز می افزودند به طوری که میزان آن از ۱۵ هزار به یک صد هزار سرافین رسید. در این دوره، از هرمز به عنوان شهری زیبا، پررونق، مرفه و آسوده یاد شده است. تسلط پرتغالی ها بر هرمز برای اقتصاد ایران بسیار زیان بار بود. در همین زمان آلفوکرک دژی مستحکم در ساحل هرمز بنا کرد. این دژ به «قلعه پرتغالی ها» معروف است. در پی حملات متعدد پرتغالی ها به جزیره هرمز پیمان نامه ای بین ایران و پرتغال بسته شد.

براساس این پیمان ایران هرمز را به عنوان مستعمره پرتغال به رسمیت شناخت. این تسلط بر امور تجاری و اقتصادی هرمز تا دوره شاه عباس اول ادامه یافت اما سپاهیان شاه عباس به رهبری امام قلی خان در ۱۶۲۳ و به کمک انگلیسی ها، پرتغالی ها را از هرمز بیرون کردند و پرچم آنان را از فراز جزیره هرمز به زیر کشیدند. در ۱۶۶۰ قشون عمان، مسقط را متصرف شدند. به این ترتیب مهم ترین سنگر پرتغالی ها در دریای عمان از دست آنان خارج شد و به این ترتیب سلطه پرتغالی ها بر منطقه خلیج فارس پس از ۱۵۰ سال خاتمه یافت.

در حقیقت می توان این گونه گفت که در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی، پرتغالی ها از دلمشغولی وی برای مبارزه با عثمانی ها در شمال غرب کشور استفاده کرده و در آب های خلیج فارس اعلام موجودیت کردند. استعمارگران پس از آنکه بخش هایی از جزایر خلیج فارس را به اشغال خود درآوردند قلعه هایی ساختند که امروز بخشی از آنها به دست ما رسیده است. در میان این مجموعه قلعه در جنوب ایران، قلعه های پرتغالی در هرمز، قشم و چابهار از بقیه معروف تر هستند.